श्रीक्षेत्र जेजुरी ऑगस्ट १९९१ मध्ये अघटीत घटना घडली मंदिरातील देवाच्या मूर्तींची चोरी झाली परंतु एक महिन्याच्या अवधी मध्ये दिनांक १२ सप्टेंबर १९९१ रोजी मूर्ती सापडल्यानंतर उत्स्फुर्तपणे मूर्तींच्या स्वागतासाठी नागरिकांनी गुढ्याउभारल्या होत्या यादिवशी जेजुरीकर नागरिकांनी वर्षातील सारे सण साजरे होत असल्याचा अनुभव घेतला होता.

---

सुवासिनी स्त्रियांनी सौभाग्यवृध्दीसाठी करावयाचे एक व्रत . हे ज्येष्ठ पोर्णिमाला करतात. ज्येष्ठ शु. त्रयोदशीपासून पोर्णिमेस हे त्रिरात्रव्रत करावे; असे सांगितले आहे. तीन दिवस उपवास करणे अशक्य असेल, त्यांनी फक्त पोर्णिमाच्या दिवशी उपवास करावा.सावित्रीसह, ब्रम्हदेव ही या व्रताची मुख्य देवता असून, सत्यवान सावित्री ,नारद व यमधर्म या उपांग देवता आहेत.
या व्रताचा विधी असा:-
नदीकाठील वाळू आणून पात्रात भरावी. तिच्यावर सत्यवान आणि सावित्री यांच्या मूर्ती ठेवाव्या. मग त्यांची षोडशोपचारे पूजा करावी. त्यानंतर अर्घ्य द्यावे. मग पुढील मंत्राने सावित्रीची प्रार्थना करावी-

सावित्री ब्रम्हसावित्री सर्वदा प्रियभाषिणी ।
तेन सत्येन मां पाहि दुःखसंसारसागरात् ।
अवियोगी यथा देव सावित्र्या सहितस्य ते ।
अवियोगस्तथाऽस्माक भूयाज्जन्भान जन्मानि ।।

पुजा झाल्यावर संध्याकाळी सुवासिनीसह सावित्रीची कथा श्रवण करावी. या व्रतात सावित्रीच्या मूर्तीची पुजा सांगितलेली असली तरी रुढी मात्र वेगळी आहे.सावित्रीचा पती सत्यवान वडाच्या झाडाखाली गतप्राण झाला आणि पुन्हा तिथेच सजीव झाला , या संकेतला अनुसरुन स्त्रिया या दिवशी वडाची पूजा करतात.
त्यासाठी त्या वटवृक्ष असेल त्या ठिकाणी जाऊन वडाच्या मुळाशी पाणी घालतात आणि त्या प्रदक्षिणा घालून सुताचे वेष्टण करतात, नंतर त्याच्या मुळाशी असलेल्या सावित्रीची-ब्रम्हदेव, सत्यवान-सावित्री, धर्मराज व नारद यांच्या प्रतिमांचे पुजन करतात व प्रार्थना करतात.
वड जवळपास नसेल, वटसावित्रीचे चित्र भिँतीवर चिकटवुन त्याची पूजा करण्याचीही प्रथा आहे. पूजेनंतर सुवासिनीँना सौभाग्यवायने देतात.
व्रताचे उद्यापन करताना ज्येष्ठ शु. द्वादशीला अल्पाहार करतात. त्रयोदशीच्या दिवशी व्रताचा संकल्प करतात. वटवृक्षाच्या मुळाशी किँवा घरी चंदनाने काढलेल्या वटवृक्षाच्या मुळाशी सर्वत्रोभद्र मंडलावर कलश मांडतात आणि त्याच्यावर सात धान्यांनी भरलेले वेळूचे शिप्तर ठेवतात. त्याच्या जवळच चांदीचा वटवृक्ष , लाकडांचा भारा, कु-हाड व चांदीचा रथ मांडतात. रथात चांदीचा पलंग मांडून त्याच्यावर ब्रम्हा, सावित्री, सत्यवान त्याची पत्नी सावित्री , यमधर्म आणि नारद यांच्या सुवर्णाच्या प्रतिमा ठेवतात. सुवर्णाच्या प्रतिमा शक्य नसल्यास मातीच्या प्रतिमा ठेवतात व त्याची पूजा करतात. रात्री सावित्रीचे चरित्रकथन , नृत्य. गीते इ. कार्यक्रम करतात .चवथ्या दिवशी आचार्यद्वारा हवन व यथाशक्ती चोविस, सोळा, बारा, किँवा आठ दांपत्यांची पूजा करतात. गोदान, शय्यादान व प्रतिमादान देऊन आणि ब्राम्हणभोजन घालून व्रताची समाप्ती करतात.
भारतखंडात अनेक प्रतिव्रता प्रसिध्द आहेत. पण त्यात सावित्री हीच आदर्श मानलेली आहे. एखाद्या सुवासिनीने दुसर्या स्त्रीला नमस्कार केला असता ती ''जन्मसावित्री हो'' असाच आशीर्वाद तिला देते. सावित्री हे भारतीय संस्कृतीत अखंड सौभाग्याचे प्रतिक ठरले आहे
बंगालमध्ये वटसावित्रीव्रत करण्याची रीत थोडी वेगळी आहे. बंगाली सुवासिनी या दिवशी आपल्या पतीची पूजा करतात. त्या प्रसंगी पतीच्या अंगाला सुगंधी तेल व चंदनाची उटी लावतात. त्याच्या गळ्यात फुलांचा हार घालतात आणि त्याला नवीन वस्त्र देतात. याव्यतिरिक्त , त्या यमाचीही पूजा करतात. आणि त्याला फुले, फळे व वडाची डहाळी अर्पण करतात.

मंगळवार दि. ०१ ऑगस्ट रोजी  आषाढ अमावस्या आहे. हिलाच दिव्याची आवस किंवा दीप अमावस्या असेही म्हणतात. अलीकडे या उत्सवाला एक नवीनच नाव लाभले आहे ते म्हणजे 'गटारी अमावस्या ' आषाढ महिना संपल्या नंतर श्रावण येतो आणि नंतर भाद्रपद यामहिन्यामध्ये मद्यपान व मांसाहार वर्ज मानला जातो. मग या सर्वाचे शौकीन आषाढ मधीलहा दिवस पुन्हा काही दिवस हे मिळणार नाही म्हणून मद्यपान व मांसाहार याने साजरा करतात, तर काही बेधुंद होऊन गटारात लोळतात.

घरामध्ये सुख, समृद्धी आयुरारोग्य व लक्ष्मी यांची फलप्राप्ती होण्यासाठी व घरातील इडापिडा टळावी म्हणून अंधःकार नाहीसा करून तेजोमय प्रकाश देणा-या दिव्यांची पूजा करावी असे शास्त्रात सांगितले आहे.  आषाढ महिन्यातील संतत धारेमुळे धरणी हिरवाईच्या शालूने नटते त्यासोबतच जलप्रदूषणाने साथीचे आजार हि घेऊन येते. अशा साथीच्या आजारापासून रक्षण करणारी म्हसोबा, मरीआई सारख्या क्षेत्रपाल दैवतांना संतुष्ट करण्यासाठी या महिन्यात सामिष आहार दिला जाण्याची परंपरा आहे. अमावस्या हा महिन्यातील शेवटचा दिवस महिनाभरात राहिलेले सर्वच विधी या दिवशी पुर्ण केले जातात,

तिन्ही सांजेला दिवे लागणीच्या वेळी लक्ष्मी घरात येते व त्याचवेळी अलक्ष्मी निघुन जाते अशी कल्पना आहे .या दिवशी सुवासिनी स्त्रिया घरातले दिवे,समया, निरांजनी, तांब्याचे दिपदानातले दिवे, लामणदिवे, कापूरवाती लावायच्या आरत्या इत्यादी घासून-पुसून एकत्र मांडून त्याभोवती रांगोळ्या घालतात व ते दिवे प्रज्वलित केले जातात त्याची हळद, कुंकू, अक्षता, फुलांनी पूजा केली जाते. कणकेचे गोड, उकडलेले दिवे करायचे, आणि मग त्यात साजुक तूप आणि कापसाची वात घालून सर्व दिवेपेटवून त्यांनी दिव्यांची आरती करून देवाला त्यानंतर गोडाचा महानैवैद्य दाखविला जातो. त्यावेळी पुढील मंत्राने दिव्याची प्रार्थनाकरतात. ती प्रार्थना अशी-

‘‘दीप सूर्याग्निरुपस्त्वं तेजसां तेज उत्तमम्‌|

गृहाण मत्कृतांपूजां सर्वकामप्रदो भव॥

त्याचा अर्थ असा – ‘‘हे दीपा, तू सूर्यरुप वअग्निरुप आहेस. तेजामध्ये तू उत्तम तेज आहेस. माझ्या पूजेचा तू स्वीकार कर आणिमाझ्या सर्व इच्छा पूर्ण कर.
 

दीपज्योति:परब्रह्म: दीपज्योति: जनार्दन:।

दीपोहरतिमे पापंसंध्यादीपं नामोस्तुते।।

शुभं करोतुकल्याणमारोग्यं सुखं सम्पदां।

शत्रुवृद्धिविनाशं च दीपज्योति: नमोस्तुति।।

दीप अमावास्येची कहाणी
तमिळ देशाच्या पशुपती शेट्टीनावाच्या श्रेष्ठीला विनीत व गौरी अशी दोन मुले होती. लहानपणीच दोघांनी असं ठरविलेकी गौरीला ज्या मुली होतील त्या तिने विनीतच्या मुलांना द्याव्या. पुढे गौरीला तीन मुली व विनीतला तीन मुले झाली. गौरीच्या धाकट्या मुलीचे नाव सगुणा होते. गौरीच्या घरात लक्ष्मी नांदत होती. परंतु विनीतचे दैव फिरल्याने तो दरिद्री झाला. भाऊ गरीब झालेला पाहून ती वचन विसरली व पहिल्या दोन मुलींची लग्न श्रीमंतांच्या घरात केली. नंतर सगुणेचा विचार करू लागली. गौरीने (आईने) भावाला दिलेले वचन मोडले ही गोष्ट ऐकून सगुणेला वाईट वाटले. तिने आईच्या इच्छेविरोधात विनीतच्या धाकट्या मुलाशी लग्न करायचे केले. सगुणाने गरिबीतच संसार करू लागली. एके दिवशी त्या नगराचा राजाची रत्नजडीत अंगठी एका घारीने उचलून नेली. घारीच्या पकडीतून सुटलेली अंगठी सगुणेला मिळाली. ती राजाची आहे हे समजताच तिने ती राजाला नेऊन दिली. राजाने संतुष्ट होऊन इच्छांवर मागण्यास सांगितले. सगुणेने मागितले की, ‘फक्त येत्या अमावस्येला राज्यात फक्त माझ्याच घरी दिवे असावे व दुसर्‍या कोणाच्याच घरात ते दिवे लावू नयेत असा हुकूम काढा.’’ राजाने तसे केले. मग अमावस्येला सगुणेने सर्व घरभर दिवे लावले. तिने उपवास केला. राज्यात कोणाच्याच घरात दिवे नव्हते. आपल्या दोन्ही दीरांना पुढच्या व मागच्या बाजूला उभे केले व येणार्‍या सवाष्ण बाईकडून परत जाणार नाही अशी शपथ घाल व घरातून मागच्या बाजूने जाणार्‍या बाईकडून परत येणार नाही अशी शपथ घाल. त्याप्रमाणे त्यांनी केले. अशा रितीने फक्त लक्ष्मी तिच्या घरात राहिली व अवदसा घरातून निघून गेली. या घटनेमुळे सगुणेच्या घरात लक्ष्मी कायमची राहिली व घरात धनधान्य सुख समृद्धी नांदू लागली.

· दीप प्रज्वलनाच्या पद्धती -
सामान्यतः विषम संख्येत दिवा प्रज्वलित करण्याची परंपरा आहे.

दिव्याची वात

पूर्व दिशेकडे असल्यास आयुष्य वाढते.

पश्चिम दिशेकडे असल्यास दुःख वाढते.

उत्तर दिशेकडे असल्यास धनलाभ होतो.

दक्षिण दिशेकडे असल्यास धन आणि जीवित हानी होऊ शकते.

श्रावण मासी हर्ष मानसी
हिरवळ दाटे चोहीकडे.
क्षणात येते सरसर शिरवे
क्षणात फिरुनी उन पडे.

अशा आनंद दायी आणि मंगलमय वातावरणात श्रावण महिन्यातील पहिला सण येतो तो नागपंचमी. सर्प कुळातील राजा समजला नाग या प्राण्याबद्दल आदर व पूज्य भावना समाजात रुजवण्यासाठी हा सण पाळला जाण्याची परंपरा निर्माण झाली असल्याचे तज्ञ मंडळींचे अनुमान आहे. या दिवशी घरोघरी नाग देवाची पूजा करून त्याला प्रसन्न करण्याची प्रथा आहे.

सर्प म्हटले की आपल्याला भीती वाटते व आपण त्याला मारायला धावतो परंतु साक्षात भगवान शंकर महादेवांनी नाग चक्क गळ्यात आभूषण म्हणून बाळगले तर श्रीविष्णूनी शेषावरच शयन केले आहे. कृषीप्रधान संस्कृतीत उंदीर घुशीसारखे जीव पिकांची नासधूस सतत करीत असतात. त्यांचा नाश करून साप आपल्या शेतातील धनधान्य समृद्ध ठेवण्याची जबाबदारी अप्रत्यक्षरीत्या घेत असतो.
वेदकाळापासून चालत आलेला हा सण अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. यादिवशी स्त्रिया नवीन अलंकार, वस्त्रे नेसून नागदेवताची पूजा करतात.अंगणात रांगोळीच्या ठिपक्यांचे नाग काढतात. पाटावर चंदनाने पाच फण्यांचा नाग काढतात. नवनागांची नावे घेऊन यथासांग पूजा करतात. नवनागांची नावे पुढीलप्रमाणे आहेत.

१) अनंत २) वासुकी ३) शेष ४) पद्मनाभ ५) तक्षक ६) कालीया ७) शंखापाल ८) कंषल ९) धृतराष्ट्र
स्त्रिया पाटावर हळद-चंदनाने नाग-नागीण आणि त्यांच्या पिल्लांची चित्रे काढून त्याला दुध, लाह्या, आघाडा, दुर्वा वाहून पूजा करतात. श्रावण महिन्यात म्हणजेच पावसाळ्यात आघाडा सर्वत्र उगवतो. या सणात या वनस्पतीला महत्त्वाचे स्थान असते. नागदेवताची पूजा करून त्याला दुध, साखर, उकडीची पुरणाची दिंड करून नैवेद्य दाखवला जातो. या सणाला विशेषत: गव्हाची खीर आणि चण्याची डाळ, गूळ यांपासून बनवलेल्या उकडीची पुरणाची दिंड तयार केली जाते.

'भावाला चिरंतन आयुष्य आणि अनेक आयुधांची प्राप्ती होवो आणि तो प्रत्येक दु:ख आणि संकट यातून तारला जावो', हेही उपवास करणयामागे एक कारण आहे. या विषयीची कथा ...

नागपंचमीसाठी वेदकालापासून अनेक प्रथा आहेत. त्यापेकी एक कथा..सत्येश्वरी नावाची एक कनिष्ट देवी होती. सत्येश्वर हा तिचा भाऊ होता. सत्येश्वरीचा मृत्यू नागपंचमीच्या आदल्या दिवशी झाला. त्यामुळे भावाच्या शोकात सत्येश्वरीने अन्न ग्रहण केले नाही. सत्येश्वरीला तिचा भाऊ नागरूपात दिसला. तेव्हा तिने त्या नागरूपाला आपला भाऊ मानले. त्या वेळी नागदेवतेने वचन दिले की, जी बहीण माझा भाऊ म्हणून पूजा करील, तिचे रक्षण मी करीन. त्यामुळेच नागपंचमीच्या आदल्या दिवशी उपवास करून पंचमीला नागाची पूजा करून प्रत्येक स्त्री नागपंचमी साजरी करते..

तसेच दुसरी कथा कालिया नागाचा पराभव करून यमुना नदीच्या पात्रातून भगवान श्रीकृष्ण सुरक्षित वर आले.. तेव्हापासून नागपंचमीची प्रथा सुरू झाली असेही मानले जाते. तसेच या दिवशी शेतकरी शेत नांगरत नाही. तसेच नववधू माहेरी येतात. झिम्मा, फुगड्या, झाडाला झोके बांधून खेळणे या गोष्टी करून स्त्रिया हा सण आनंदाने साजरा करतात. नागपंचमीच्या दिवशी काहीही चिरू नये, कापू नये, तळू नये, चुलीवर तवा ठेवू नये वगैरे संकेत पाळले जातात.

 

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaa

आपल्या भारतीय संस्कृतीत लहानांपासून थोरांपर्यंत सर्वांसाठी विशेष सण आहेत. त्यातीलच हरतालिका हा सण खास करून कुमारिकांसाठी आहे. सौभाग्यप्राप्ती करावयाचे हे एक व्रत आहे. भाद्रपद शुद्ध तृतीयेला हे व्रत केले जाते. हे व्रत सुवासिनीदेखील करू शकतात.

महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा व आगळावेगळा सण म्हणजे गणेशोत्सव. या उत्सवाचे स्वरूप सार्वजनिक झाल्यापासून तर हा उत्सव महाराष्ट्रभर अत्यंत धामधुमीने साजरा केला जातो. हा उत्सव दहा दिवसांचा असतो. गणपती ही ज्ञानाची देवता. गजानन हा विघ्नहर्ता मानतात. त्यामुळे कोणत्याही शुभकार्याच्या सुरुवातीला गणपतीची पूजा करण्याचा प्रघात आहे. प्रत्येक मराठी माणसाच्या दृष्टीने हा सर्वात महत्त्वाचा सण असल्यामुळे जगाच्या पाठीवर असलेला कोणताही मराठी माणूस या उत्सवासाठी आपल्या गावी जाण्यास उत्सुक असतो.
या सणाला शाडूच्या मातीच्या केलेल्या एकापेक्षा एक सरस अशा गणपतीच्या मूर्ती बाजारात येतात.पर्यावरणाला हानिकारक असणा-या प्लास्टर ऑफ परीस च्या मूर्ती पाण्यामध्ये विरघळत नाहीत त्यामुळे गणरायाची विटंबना होते म्हणून शाडूच्या मातीचीच मूर्ती बघावी. त्यापैकी एक घरी आणावी. गणपती आणावयास जातेवेळी लोक बरोबर ताम्हण, रूमाल घेऊन जातात. गणपती आणतांना झाकून आणतात व गणपतीचे तोंड आपल्याकडे येईल असे पहातात. गणपती आणतेवेळी गणपतीपुढें काही नाणी व गोविंद विडा ठेवून गणपती घरी आणावा अशी पुष्कळ ठिकाणी पध्दत आहे. गणपती घरी आणल्यानंतर घराच्या दाराबाहेर गणपतीला तांदूळ व पाणी यांनी ओवाळून ते बाहेर टाकून देतात. नंतर गणपती आणणा-या व्यक्तिच्या पायावर गरम पाणी घालतात. गणपतीला व गणपती आणणा-या व्यक्तिला कुंकू लावतात, पाच सवाष्णीं गणपतीला औक्षण करतात. पाटावर तांदूळ पसरून त्यावर गणपती ठेवून गणपतीची स्थापना करतात. गणपतीच्या पूजेकरिता नारळ, एकवीस मण्यांचे वस्त्र, फुले-पत्री, शमी, दुर्वा, जानवे, गूळ-खोब-याचा नैवेद्य, केवडयाचे कणीस इ. साहित्य लागते. गणपतीची स्थापना करण्यापूर्वी सुपारीच्या गणपतीची स्थापना करून त्याची पूजा करण्यात येते.गणपती अथर्वशीर्षाची सहस्त्रावर्तने करतात. यथासांग पूजा व आरती करून सकाळचा कार्यक्रम संपवितात.
दररोज सकाळी व सायंकाळी पूजा-आरती करून, केळे-पेरू वगैरे खिरापत संध्याकाळी आरतीचे वेळी देतात. गणेशाची आरती म्हणजे बाल गोपालांसाठी आनंदाचे उधान असते, यानिमित्ताने देवतांच्या पाच,सात किंवा आकार आरत्या म्हंटल्या जातात. त्यानंतर प्रार्थना, मंत्रपुष्पांजली होऊन खिरापतीचा प्रसाद सर्वांना वाटला जातो.
या उत्सवामध्ये मुख्यतः नारळ व गूळ यांच्या सारणाचे, गणरायाला प्रिय असलेले तांदुळाच्या उकडीचे मोदक करतात.
सार्वजनिक गणपतींचे विसर्जन अनंत चतुर्दशीच्या दिवशी करतात. काही लोकांकडे दीड दिवसांचा गणपती असतो तर काही जणांकडे पाच दिवस असतो. तर काहीजणांचा गणपती गौरींबरोबर सातव्या दिवशी जातो.
गणपती विसर्जनाच्या दिवशी संध्याकाळी नेहेमीप्रमाणे गणपतीची पूजा करतात. गणपतीच्या हातांत गूळ-खोबरे व तिळाचा लाडू देऊन आरती करातात. 'गणपती बाप्पा मोरया, पुढच्या वर्षी लवकर या' अशा गजरांत गणपती मूळच्या जागेवरून हलवून ताम्हणात ठेवतात. वरील पूजा सोवळयाने करतात. नंतर गणपतीचे तोंड घरातील दाराकडे करून गणपतीची पाठ आपल्याकडे करून गणपती विहीरीवर, तळयावर, नदीवर, समुद्रावर विसर्जनाकरीता नेतात. झांज घेऊन 'गणपती बाप्पा मोरया, पुढच्या वर्षी लवकर या' असे म्हणत विसर्जनाच्या ठिकाणापर्यंत जातात. तिथे परत गणपतीची पूजा केली जाते. गणपतीला दुर्वा वाहतात, आरती करतात. यास उत्तरपूजा म्हणतात. विसर्जनाच्या वेळी गणपती दोन वेळा पाण्यातून बाहेर काढतात व तिस-या वेळी पाण्यात सोडतात.
नंतर नदीकाठची वाळू किंवा विहीरीजवळचे खडे आणून घरांत चारी बाजूला टाकतात. समज असा आहे की, चारी बाजूला वाळू किंवा खडे टाकले असतां जनावराची भिती नसते. गणपती जवळ टेवलेला नारळ नदीवर, विहीरीवर फोडातात. प्रसाद म्हणून खोबरे वाटतात. घरी आल्यावर सर्वांना प्रसाद व केलेली खिरापत देतात.
काही ठिकाणी गणपती विसर्जनाच्यावेळी गणपतीच्या जागी तांब्याचा कलश व त्यावर नारळ ठेवतात. गणपतीच्या विसर्जनानंतर घरी आल्यावर त्या कलशाची नेहेमीप्रमाणे आरती, मंत्रपुष्प म्हणून सांगता करण्याची पध्दत आहे.

---

 

भाद्रपद शुद्ध पंचमीस ऋषिपंचमी म्हणतात. पंचमी ही मध्याह्न व्यापिनी घ्यावी. दोन दिवस मध्याह्न असेल अथवा दोन्ही दिवस नसेल तर पूर्व दिवसाची घ्यावी. या दिवशी ऋषींचे पूजन करून न नांगरलेल्या जमिनीत उत्पन्न झालेल्या शाकांचा आहार करावा. या दिवशीं काश्यपादि सप्तऋषि व अरूंधती याचें पूजन करतात. नद्यांच्या संगमावर अथवा समुद्रस्नान या दिवशीं करावें व  स्नानापूर्वी आघाड्या च्या काड्यांनीं दंतधावन करावें असा विधि आहे. उपवास करून बैलाच्या श्रमावांचून उत्पन्न केलेल्या खाद्यपदार्थांचा नैवेद्यास उपयोग करितात. हें व्रत ऋतुस्नात होणार्‍या    (रजोदोष शमनार्थ) स्त्रियांनीं करावयाचें असते. कोणी पुरूषहि हें व्रत करतात.

या व्रतासंबंधीं ब्रंह्मांडपुराणांत कथा आहे ती अशी:-

सिताश्व राजानें विचारल्यावरून ब्रह्मदेवानें सांगितलें कीं, विदर्भ देशांत उत्तंक नांवाचा एक ब्राह्मण रहात असून सुशीला नांवाची त्याची एक पतिव्रता स्त्री होती. त्याला सुंविभूषणनामक पुत्र असून वैधव्य प्राप्त झालेली अशी एक कन्या होती. आपल्या पुत्रास घरीं ठेवून विधवा कन्येसह तो अरण्यांत रहात असे. एके रात्रीं तीं विधवा कन्या एका दगडावर निजली असतां तिच्या अंगावर अनेक कृमी उत्पन्न झालेले उत्तंकाच्या शिष्यानें पाहिले, व उत्तंकाच्या स्त्रीस सांगितलें. तिनें मुलीच्या अंगावर उत्पन्न झालेले कृमी पाहून एकाएकीं असे कृमी उत्पन्न होण्याचें कारण आपल्या भर्त्यास विचारलें असतां 'हीं पूर्वजन्मीं ब्राह्मणस्त्री असून रजस्वला झाली असतां दूर न राहतां ती तशीच गृहांत वावरत असे या पातकामुळें या कन्येच्या शरीरावर नित्य रात्रीं असे कृमी उत्पन्न होऊन सकाळीं नाहींसे होतात असें सांगितलें. पत्‍नीनें विचारल्यावरून उत्तंक म्हणाला कीं स्त्रियानीं रज:संपर्क दोष नाहींसा होण्याकरितां अरूंधतीसहित कश्यपादि सत्पऋषींचें पूजनरूप ऋषिपंचमी नामक व्रत करावें म्हणजे रज:संपर्क दोष नाहींसा होतो.

भविष्योत्तरपुराणांतील कृष्णानें धर्मास सांगितलेलीं कथा :-

पूर्वी इंद्रानें वृत्राला मारिलें. वृत्रासुर ब्राह्मण असल्यामुळें ब्रह्महत्येचें पातक घडलेला इंद्र लज्जित होऊन ब्रह्मदेवास शरण गेला असतां ब्रह्मदेवानें त्या ब्रह्महत्येचे चार विभाग करून एक भाग अग्नीच्या प्रथम ज्वालेत, दुसरा भाग नदीला प्रथम आलेल्या पुरांत, तिसरा भाग पर्वतशिखर व वृक्षजातींमध्यें आणि चवथा भाग स्त्रियांच्या रजांत ठेविला. यासाठीं रजस्वला स्त्रीस स्पर्श करू नये. ती प्रथम दिवषीं चांडाली, दूसर्‍या दिवशीं ब्रह्मघातिनी, तिसर्‍या दिवशीं परटिणीप्रमाणें असून चौथ्या दिवशीं शुद्ध होते.

समजून अथवा न समजून झालेल्या रज:संपर्कानें होणार्‍या पापाचें क्षालन ऋषिपंचमी व्रतानें होतें असें सांगून यासंबंधीं श्रीकृष्णानें धर्मास आणखी एक कथा सांगितली आहे ती अशी:- विदर्भ देशांत सुमित्र नांवाचा एक विद्वान ब्राह्मण रहात होता. त्याची जयश्री नामक अत्यंत पतिव्रता पत्‍नी असून परिवार मोठा असल्यामुळें गृहकृत्यें करूनहि स्वत: आपल्या शेतांतील कामें ती करीत असे. एकदां ती रजस्वला असतां अस्पृश्य न राहतां घरांत तशीच वावरली. या पातकामुळें मृत्यूनंतर ती कृत्रीच्या जन्मास गेली. सुमित्र स्वत: पातकी नसतां पातकी स्त्रीच्या सहवासामुळें त्यास मृत्यू नंतर बैलाचा जन्म आला. पूर्व जन्मीच्या कांहीं सुकृत्यामुळें त्या दोघांना त्यांचा पूर्व जन्मीचा मुलगा जो सुमति त्याच्याच पदरीं राहण्याचा प्रसंग आला. एकदा सुमतिच्या बापाचा श्राद्धदिन आला असतां त्याच्या स्त्रीनें श्राद्धाकरितां स्वयंपाक तयार केला. त्या स्वयंपाकांतील पायसांत त्या स्त्रीच्या न कळत सर्पानें गरळ टाकलेलें थोड्या अंतरावरच असलेल्या कुत्रीनें पाहिलें आणि हा पायस भक्षण केल्यानें ब्राह्मणांना मृत्यु येईल हें जाणून त्या कुत्रीनें स्वयंपाकास स्पर्श केला. सुमतीच्या बायकोनें हें पाहून अतिशय रागानें त्या कुत्रीच्या डोक्यांत जळकें लांकूड मारलें आणि तो सर्व स्वयंपाक टाकून देऊन दुसरा स्वयंपाक तयार केला. स्वयंपाक विटाळल्यामुळें कुत्रीस त्या दिवशीं नित्याप्रमाणें खावयास कोणी न घातल्यामुळें तिला उपवास घडला. तिला व बैल झालेल्या तिच्या पतीला पूर्व जन्मीचें स्मरण असल्यामुळें ती दोघेंहि आपापल्या भाषेंत एकमेकांशीं बालत असत. शेतांतून बैल घरीं आल्यावर कुत्रीनें घडलेली हकीकत बैलास निवेदन केली. बैलानेंहि ''माझ्या मुलानें आज दिवसभर माझ्याकडून कष्टाचें काम करून घेऊन मला कांहींच खाऊ घातलें नाहीं आणि कामाची कसूर झाल्यास मारहि देण्यास कमी केलें नाहीं. आज मुलानें माझें श्राद्ध केले परंतु मी बुभुक्षितच असल्यामुळें तें श्राद्ध व्यर्थ होय.'' असें सांगितलें. कुत्री व बैल यांचें हें भाषण जवळच असलेल्या सुमति ब्राह्मणानें (त्याला जनावरांची भाषा कळत असल्यामुळें) ऐकल्यावरून मातापितरांच्या या अवस्थेबद्दल त्याला अत्यंत दु:ख झालें आणि या माता पितरांनां ही स्थिति कां प्रात्प झाली व ती कोणत्या उपायांनीं नाहींशी होईल हें त्यानें अत्यंत ज्ञानी अशा सर्वतपा नामक ऋषीला विचारलें असतां त्या ऋषीनें त्याच्या मातापितरांची पूर्व जन्माची हकीगत सांगून, हा रज:संपर्क दोष नाहींसा होण्यास ऋषिपंचमी नामक व्रत करावयास सांगितलें. नंतर सुमतीनें यथासांग व्रत केल्यावर त्याच्या मातापितरांची पशुयोनीपासून मुक्तता झाली.

---

 

भाद्रपद मासात येणार्‍या गौरींचे पूजन करून अखंड सौभाग्यप्राप्तीसाठी स्त्रिया हे व्रत करतात.माहेरवाशिणी ज्या दिवसाची आतुरतेने वर्षभर वाट पहात असतात, तो दिवस म्हणजे ज्येष्ठा गौरी आगमनाचा. जेव्हा लक्ष्मीला माहेरपणाचं सुख अनुभवावसं वाटतं तेव्हा ती गौर म्हणून येते, अशी कहाणी सांगितली जाते. माहेर ही गोष्टच मुळात स्त्रिला अतिशय जवळची आहे. त्यामुळेच गौरींच्या आगमनाची तयारी देखील घरोघरी अगदी पारंपारीक पद्धतीने करतात.
अनुराधा नक्षत्रावर गौरींचे आगमन होते, ज्येष्ठा नक्षत्रावर पूजन तर मूळ नक्षत्रावर विसर्जन केलं जाते. काही घरांत गौरींनाच ‘महालक्ष्मी’ असे म्हटले जाते. ज्येष्ठ नक्षत्रावर ही पूजा होते म्हणून ‘ज्येष्ठ गौरी’ असेही म्हणतात. महालक्ष्मी आणि गौरी किंवा ज्येष्ठा-कनिष्ठा, सखी-पार्वती अशा जोडीने त्या घरात आणल्या जातात. खड्याच्या गौरी, मुखवट्याच्या गौरी( शाडू, माती तसेच पितळी मुखवटे), तेरड्याच्या गौरी मोठ्या सजावटीसह घरोघरी बसवतात.

         पुराणात अशी कथा आहे, असुरांच्या त्रासाला कंटाळून सर्व स्त्रिया श्रीमहालक्ष्मी गौरीला शरण गेल्या. त्यांनी आपले सौभाग्य अक्षय्य करण्याविषयी तिची प्रार्थना केली. श्रीमहालक्ष्मी गौरीने भाद्रपद शुद्ध अष्टमीला असुरांचा संहार करून शरण आलेल्या स्त्रियांच्या पतींना आणि पृथ्वीवरील प्राण्यांना सुखी केले; म्हणून अखंड सौभाग्य प्राप्त होण्यासाठी स्त्रिया ज्येष्ठा गौरी हे व्रत करतात

हे व्रत तीन दिवस चालते. प्रांतभेदानुसार हे व्रत करण्याच्या विविध पद्धती आहेत. यामध्ये धातूची, मातीची प्रतिमा करून अथवा कागदावर श्री महालक्ष्मीचे चित्र काढून, तर काही ठिकाणी नदीकाठचे पाच लहान खडे आणून त्यांचे गौरी म्हणून पूजन केले जाते. (महाराष्ट्रात काही ठिकाणी पाच लहान मडक्यांची उतरंड रचून त्यावर गौरीचा मातीचा मुखवटा बसवतात. काही ठिकाणी सुवासिक फुले येणार्‍या वनस्पतीची रोपे अथवा तेरड्याची रोपे एकत्र बांधून त्यांची प्रतिमा बनवतात आणि त्यावर मातीचा मुखवटा चढवतात. त्या मूर्तीला साडी नेसवून अलंकारांनी सजवतात, अशी एक रुढी आहे.)
हल्ली पीओपीचे आकर्षक मुखवटे आणि हातांचे साचे बाजारात उपलब्ध असल्याने बहुतांश ठिकाणी आकर्षक पद्धतीने साडी नेसवून गौरींची सजवत केलेली असते,तर काही घरात नवसाने बोललेले गौरींचे बाळ देखील मांडतात.सुंदर देखावे करून मंडप, देखावे व घर सजवितात. गौरी आवाहनाच्या दिवशी पाहुणे येतात. गौरीची स्थापना झाल्यानंतर मेथीची भाजी आणि बाजरीच्या भाकरीचा नैवेद्य दाखविला जातो.
गौरीपूजनाच्या दिवशी पंच पक्वान्न केली जातात, सोळा भाज्या केल्या जातात व सकाळी घरासमोर विशेष रांगोळी काढली जाते. प्रत्येकाच्या घरासमोर गौरीची पाऊले काढतात व दुपारी गौरीची पूजा करून आरती करतात, त्यानंतर नैवेद्य दाखवितात. तसेच काही बाहेरची माणसे जेवायला बोलावली जातात. गौरींसमोर फराळाचे पदार्थ आणि फळे यांची आकर्षक पद्धतीने मांडणी करून दिव्यांची आरास केलेली असते. यामध्ये गौरीची सजावट आकर्षक पद्धतीने करण्याची चढाओढ असते. आजकाल स्त्रियांना प्रोत्साहन मिळण्यासाठी सजावट आणि देखाव्यांची स्पर्धा काही सामाजिक संस्था आयोजित करतात. सायंकाळी स्त्रिया हळदी कुंकवासाठी एकमेकींच्या घरी जातात. तिसर्‍या दिवशी गौरीचे विसर्जन करतात. भाद्रपदातील महालक्ष्मीच्या (गौरीच्या) वेळी अशौच असेल, तर गौरी आवाहन आणि पूजन करू नये. अशौचामुळे तेव्हा गौरीपूजन न करता आल्याने काही जण पुढे आश्विन मासात (महिन्यात) गौरीपूजन करतात, ते युक्त नाही. तसे करू नये. अशा प्रसंगी त्या वेळी त्याचा लोप करणे (म्हणजे ते न करणे) युक्त होय.

दोरकग्रहण

ज्येष्ठा गौरीच्या पूजेच्या वेळी दोरक ठेवून विसर्जनानंतर तो दोरक घेतला जातो. दोरक घेण्याच्या विधीस ‘दोरकग्रहण’ असे म्हणतात. दोरक म्हणजे हाताने काढलेल्या सुताचे सोळा पदरी हळदीत भिजवून रंगवलेले सूत्र होय. सोळा ही संख्या लक्ष्मीशी निगडित असल्यामुळे दोरकातही सोळा पदर असतात.हा दोरक अत्यंत शुभकारक आणि लक्ष्मीप्राप्ती करून देणारा असतो. घरातील सर्व स्त्रिया दोरक धारण करतात. काही प्रांतात पुरुषही आपल्या हातात हा दोरक धारण करतात. काही जण हा दोरक आपल्या धनकोशात, धान्यकोठारात, वास्तूच्या पायात आणि देवघरात ठेवतात. ज्येष्ठा गौरीपूजन हा वास्तविक कुळाचाराचा भाग आहे. त्यामुळे कोश (मिळकतीचे साधन) आणि चुली (स्वयंपाकघर) निराळे होताच प्रत्येक स्वतंत्र कुटुंबात हे व्रत करणे अत्यावश्यक असते.

---

भाद्रपद शुक्ल चतुर्दशीला अनंत चतुर्दशी म्हटले आहे. आपल्या सणावारांचा प्रारंभ प्रतिवर्षी नागपंचमीपासून होतो आणि त्यातील एक पर्व अनंत चतुर्दशीला संपते. अनंत चतुर्दशीनंतर एका दिवसाने पितृपक्ष सुरू होतो. पितृपक्ष शुभकार्यास वर्ज्य मानला जातो. तो संपताच नवरात्राचा प्रारंभ होतो. भवानीदेवीचा जयजयकार सर्वत्र मुक्तकंठाने सुरू होतो आणि पुन्हा सणांचे दुसरे चक्र दसरा, दिवाळी, कोजागिरी पौर्णिमा, दत्तजयंती, होळी असे सुरू होते. अनंत हे एका महानागाचे नाव असले आणि हे नाव जपणे पुण्यकारक मानले जात असले तरी अनंत हे विष्णुचे नाव आहे, अनंत चतुर्दशी व्रत हे काम्य व्रत असून याचा अवधी चौदा वर्षाचा सांगितला आहे. आपले गेलेले वैभव परत मिळावे या हेतूने अनंत चतुर्दशीचे व्रत सांगितले आहे. तसे हे व्रत सार्वत्रिक नाही. कोणी उपदेश केल्यानंतर किंवा अनंताचा दोरा सहजपणे सापडल्यास हे व्रत घेतात व मग ते त्या कुळात चालू राहते. अनंत चतुर्दशीचे व्रत खूप घरातून पाळले जाते. १४ प्रकारची फुले, १४ प्रकारची फळे, १४ प्रकारची धान्ये आणि १४ प्रकारचे नैवेद्य दाखवून एका दोरकासह अनंताची पूजा केली जाते. हा दोरक म्हणजे दोरा अनंत म्हणूनच ओळखला जातो.अनंत म्हणजे विष्णू ही या व्रताची मुख्य देवता असून शेष व यमुना या गौण देवता आहेत. या व्रताचा पूजाविधी खालीलप्रमाणेसकाळी नदीवर स्नान करुन सुशोभित अशी मांडवी तयार करतात. तिच्या खाली

सर्वतोभद्र मंडल काढून त्यावर तांब्याचे किंवा रुप्याचे पूर्णपात्र ठेवून त्या

 

त अष्टदळ काढतात. त्यावर सात फणांचा दर्भांकुरांनी बनविलेला शेष नाग ठेवून त्याच्यापुढे चौदा गाठीचा रेशमी दोरा ठेवला जातो. कुंभाला वस्त्रयुग्माचे वेष्टन करतात. कुंभातल्या जलाला यमुना म्हटले जाते. प्रथम यमुना व शेष यांचे पूजन झाल्यावर मग त्याच पूर्णपात्रात अग्न्युत्तारण करुन बसविलेल्या अनंतमूर्तीचे मंत्राचे ध्यान करतात. त्या मंत्राचा अर्थ असा- नूतन आम्रपल्लवाप्रमाणे ज्याची कांती आहे, ज्याच्या भुवया, मिशा व डोळे पिंगट आहेत. जो पितांबर नेसलेला व शंखचा- गदा धारण करणारा आहे व ज्याने सागराला भूषविले आहे अशा विश्‍वरुपाचे (विष्णूचे) मी ध्यान करतो. हा मंत्र म्हटल्यानंतर विष्णूची षोडशोपचारे पूजा केली जाते.

 

या पूजेमध्ये अंगपूजा, आवरणपूजा, अष्टोत्तरशतनामपूजा अशा आणखी अंगभूत पूजा असतात. पुष्पांजली झाल्यावर अर्ध्य दिले जाते. मग दोरकाची प्रार्थना करुन तो चौदा गाठीचा दोरा हातात किंवा गळ्यात बांधला जातो आणि शरीरावरील जुन्या दोर्‍याचे विसर्जन केले जाते. वड्या-घारग्यांचे वायन देऊन व्रतदेवतांचे विसर्जन करतात. या सांगतेसमयी दंपतीभोजन घातले जाते. चौदा वर्षे पूर्ण झाल्यावर व्रताचे उद्यापन करतात. त्याचा विधी असा- त्रयोदशीस एकभुक्त, चतुर्दशीला तीळ, आवळे यांचा कल्क अंगाला लावून यथाविधी स्नान, अनंताची पूजा, रात्री एशत्थसमिधा, तील, व्रीही, यव, घृत या द्रव्यांनी व्रतदेवतांसाठी हवन, कथाश्रवण, पूर्णिमेला प्रातःकाळी पुन्हा पूजा नंतर आचार्यपूजन, प्रतिमादान, गोप्रदान, दक्षिणा, दान, आशिर्वादग्रहण, आंधळे, पांगळे यांना अन्नदान व नंतर विष्णू स्मरण करुन पारण्याचे भोजन केले जाते. याप्रमाणे अनंतचतुर्दशीचे काम्यव्रत सांगितले आहे. १० दिवस मृणमय (मातीच्या) गणपतीची स्थापना केल्यानंतर अनंतचतुर्दशीला या गणेशमूर्तीचे विसर्जन केले जाते तो हा दिवस गणेश विसर्जनाचा म्हणून आपल्या सर्वांना ज्ञात आहे.

---

 

 

 

आश्विन शुद्ध प्रतिपदेपासून देवीच्या नवरात्राला सुरवात होते. नवमी हा शेवटचा दिवस. दशमीला विजयादशमी किंवा दसरा म्हणतात. सुमारे तीन हजार वर्षांपासून देवीचं नवरात्र करीत असल्याचे संदर्भ आढळतात. आश्विन महिन्याप्रमाणेच चैत्र महिन्यातदेखील देवीचं नवरात्र असून ते चैत्रीपौर्णिमेपर्यंत असतं. आश्विनातील नवरात्रात दुर्गापूजा केली जाते.

ही तेजस्वरूपाची, शक्तीची उपासना आहे. या पूजेच्या विविध पद्धती विविध ठिकाणी वेगवेगळ्या आढळतात. या नवरात्राला शारदीय नवरात्र म्हणतात. या नऊ दिवसांतील पहिले तीन दिवस महाकालीचे पूजन, नंतरचे तीन दिवस महालक्ष्मीचे पूजन आणि शेवटचे तीन दिवस महासरस्वतीचे पूजन केले जाते. नवरात्रीदरम्यान श्री दुर्गासप्तशती पाठ, कुंजिका स्तोत्र पठण, कुमारी पूजन, श्रीसुक्तपाठ भजन आदि कार्यक्रम केले जातात.

नवरात्र म्हणजे नऊ दिवस असं म्हणतात; परंतु आश्‍चिन शुद्ध प्रतिपदेपासून महानवमीपर्यंत दुर्गादेवीला उद्देशून करावयाचे पूजन म्हणजे नवरात्र. म्हणून त्याचे दिवस नक्की किती येतात हा प्रश्न नसतो. नवरात्र म्हणजे नऊ दिवस असं आपण बोलतो. नवरात्रीच्या प्रत्येक दिवसाला स्वत:चे असे महत्त्व असते. नवरात्रोत्सावातला प्रत्येक दिवस हा वेगळी कथा, वेगळेच रूपक व वेगळेच महत्त्व घेऊन आलेला असतो. तो संदर्भ मातेच्या पराक्रमाशी निगडित असतो.

श्रीमहालक्ष्मी ही मुख्य देवता असून श्री महाकाली, श्री महासरस्वती ही तिचीच प्रासंगिक रूपं आहेत. आदिशक्तीची उपासना मुख्य आहे. परंतु ज्या-ज्या रूपात, ज्या-ज्या ठिकाणी, ती प्रगट झाली त्या-त्या रूपात त्या-त्या ठिकाणी तिची पूजा केली जाते. चंद्रिका, भगवती, दुर्गा, शर्वी, त्रिपुरा, भुवनेश्‍वरी, श्‍यामा, ललिता, चंडी, चामुंडा, शांतादुर्गा इ. नावांनी या त्रिशक्ती प्रसिद्ध आहेत.

'पुत्रान देही, धनं देही, देही सर्व कामांश्‍च देही में।
रूपं देही जयं देही यशो देही द्विषो देही।। '

हा दुर्गादेवीचा आधारभूत मंत्र मानला जातो.

घटस्थापना 

सर्वांत महत्त्वाचा आणि पहिला दिवस म्हणजे घटस्थापना होय. नवरात्राच्या वेगवेगळ्या पूजाविधींमध्ये घटस्थापनेला विशेष महत्त्व आहे. यामध्ये वेदिका स्थापना आणि वरूण स्थापना हे महत्त्वाचे भाग आहेत. वेदिका याचा अर्थ शेत असा होतो. या वेदिकेवरच वरुणस्थापना म्हणजे घटस्थापना केली जाते, म्हणूनच घटस्थापनेपूर्वी वेदिका म्हणजे शेत तयार करावे लागते. याच्यासाठी शेतातील किंवा बागेतील माती आणतात. ती पत्रावळीवर किंवा वेताच्या टोपलीत पसरवितात. वेदिकाय नम: या मंत्राने शेताची पूजा करतात.

त्यानंतर त्या शेतात सात प्रकारची धान्ये हळदीच्या पाण्याने भिजवून सप्तधान्यभ्यो नम: असे म्हणत पेरतात. नंतर पर्जन्याय नम: हा मंत्र म्हणत पाणी शिंपडतात. ही वेदी तयार झाल्यावर वरुणस्थापना म्हणजे घटस्थापना केली जाते. हा घट मातीचा असतो.

पूर्वी सुवर्णाचा घट वापरला जात असे, परंतु सर्वांना सोपा आणि सहजरीत्या मिळावा यासाठी मातीच्या घटाला मान्यता आहे. घटाला कलशदेखील म्हणतात, घटावर स्वस्तिक काढतात. देवीच्या मूर्तीपुढे ठेवून त्याचे पूजन करतात. काही ठिकाणी कलशात ताम्हण ठेवून त्यात देवीचे टाक ठेवून, त्याची पूजा करतात.

देवीच्या प्रतिमेवर किंवा घटावर येईल अशी नागवेलीची सात, नऊ किंवा अकरा अशा विषम संख्येमधील पाने घेऊन त्यांची माळ टांगली जाते. अशाप्रकारे नवरात्रीचे पुढील दिवस फुलांच्या जोड माळा वाहतात. यासाठी झेंडूची किंवा तिळाची फुले वापरतात,परंतु ते शक्य नसेल तर उपलब्ध फुलांची माळ वाहावी. ही माळ जोडमाळ नवव्यादिवशीपर्यंत तशीच ठेवली जाते. घटावर देवीची स्थापना केली जाते. काही ठिकाणी घटावर नारळ ठेवून प्रतिष्ठापना करतात. देवीजवळ अखंड दिवा लावतात. नंदादीप हा नवरात्र पुजेतील महत्त्वाचा भाग आहे.

नवरात्रीच्या दिव्याचे तेलदेखील वेगळ्या भांड्यात दिव्याजवळ ठेवले जाते. या अखंड नंदादीपाकडे सर्वांचे लक्ष असते. त्या दिव्याचीदेखील पूजा केली जाते. देवीच्या पूजेसाठी गुरुजी बोलाविण्याची पद्धत आहे. त्यामागील कारण हेच की देवीस्थापना शास्त्र्रोक्त, तंत्रोक्त पद्धतीने व्हावी; परंतु गुरुजी न मिळल्यास देवीची षोडशोपचारे पूजा करावी. नागवेलीची देठासकट पाने घेऊन हळद-कुंकवाने अष्टदल किंवा स्वस्तिक काढून त्यावर देवीचा टाक ठेवावा.

पानाचे देठ देवाकडे करावे. देवीचे पाय आपल्याकडे येतील अशी मांडणी करावी. नवरात्राच्या दिवसात देवीचे टाक किंवा मूर्ती जागेवरून न हलविता फुलाने पाणी शिंपडून रोज षोडशोपचारे पूजा करावी.

नवरात्रात काही ठिकाणी नऊ दिवस उपवास केला जातो, तर काही ठिकाणी घटस्थापना आणि घटोत्थापणा असे दोन दिवस तर काही ठिकाणी धान्य भाजून स्वयंपाक केला जातो. त्याला धान्य फराळ असं म्हणतात. रोज सकाळ-संध्याकाळ देवीची पूजा-आरती केली जाते.

ललितापंचमी

पंचमीला ललितापंचमी म्हणतात. या दिवशी ललिता देवीची पूजा केली जाते. या देवीचे स्तोत्र आद्य शंकराचार्यांनी रचले आहे. नवरात्रोत्सवात 'ललिता पंचमी' हे व्रत विशेष महत्त्वाचे आहे. यालाच 'उपांग ललिता' व्रतही म्हणतात. अश्‍विन शुद्ध पंचमीच्या दिवशी ललिता देवीची पूजा करतात. अठ्ठेचाळीस दुर्वांची एक याप्रमाणे अठ्ठेचाळीस दुर्वांच्या जुड्या करून मातेला अर्पण करण्याची प्रथा आहे. या पूजाविधीमुळे विद्या, धन, संपत्ती व प्रतिष्ठा प्राप्त होते.

अष्टमी

अष्टमीच्या दिवशी काही ठिकाणी, विशेषत: देवीक्षेत्रात चंडीहोम करतात. काही कुटुंबांमध्ये अष्टमीला घरीदेखील होम करतात, तसेच देवीसमोर घागरी फुंकणे हादेखील एक पूजाविधी घरी किंवा देवी मंदिरात सामूहिकरीत्या केला जातो. या पूजेला तांदळाच्या पिठीची उकड घेऊन देवीचा मुखवटा तयार करतात. तिची साग्रसंगीत पूजा करतात. या वेळी देवीची भजनं, गोंधळगीतं, स्तवनं म्हणत महिला घागरी फुंकतात. उत्तररात्रीपर्यंत जागरण करतात. नवमीपर्यंत विविध कार्यक्रम नवरात्रात केले जातात.
खंडेनवमी

नवरात्रोत्सवातला नवमी महत्त्वाचा दिवस. नवमीला खंडेनवमी असे म्हणतात. या दिवशी आयुध आणि शस्त्रास्त्रपूजन केले जाते. आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या काळामध्ये यंत्र, संगणकाचीही पूजा करतात. नवमीच्या दिवशी देवीला पुरणपोळीचा नैवेद्य दाखवितात.
घटोत्थापणा

आपआपल्या परंपरेप्रमाणे नवमीस किंवा दशमीस नवरात्र समाप्ती करण्याची पद्धत आहे. समाप्तीच्या दिवशी षोडशोपचारे पूजा करतात. माळ बांधतात. "मात: क्षमस्व' किंवा अंबा क्षमस्व म्हणून देवीवरून ईशान्य दिशेस एक फूल वाहतात. पेरलेल्या वेदिका व घट यांचे अक्षता वाहून विसर्जन करतात. उगवलेल्या धान्याचे अंकुर प्रसाद म्हणून घरात ठेवण्याची पद्धत काही ठिकाणी आहे.
विजयादशमी ( दसरा )
साडेतीन मुहूर्तांपैकी एक मुहूर्त असलेल्या विजयादशमीला आपल्या देवघरातील देवांची षोडशोपचारे पूजा करतात त्यांना नूतन वस्त्र घातले जाते. घरामध्ये गोड नैवेद्य करून दाखविला जातो. देवासमोर बसून घरातील अथवा आप्तेष्ट पाच,सात अशा संख्येमध्ये पुरूष जमा होऊन तळीभंडार केला जातो. या विशेष दिवशी आपल्या घराजवळील देवालयाला भेट देऊन सोने लुटले जाते.

---

मकर संक्रांतीच्या आदल्या दिवशी, म्हणजे सुर्य धनु राशीमध्ये असतानाचा अखेरच्या दिवशी भोगी हा सण दरवर्षी साजरा केला जातो.भोगीच्या दिवशी खास पदार्थ करण्याची पध्दत आहे. ते म्हणजे मुगाची डाळ, तांदूळ, वाटणा, घेवडा आदी भाज्या घालून केलेली खिचडी, बाजरीची तीळ लावून केलेली भाकरी त्यासोबत शेंगदाणे, वाटणा, पावटे,गाजर, हरभरे, वांगी या सर्वांची मिळून भाजी केली जाते त्याला "खेंगट" असे म्हणतात. देवाची व सूर्याची पूजा करुन खास खेंगट पदार्थांचा नैवेद्य दाखवितात.

सुर्य प्रतिमाह एका राशीमध्ये असतो,एका राशीतून दुस-या राशीमध्ये मार्गक्रमण करीत असतो त्याला संक्रमण म्हणजेच संक्रांत असे म्हणतात. सौर दिनदर्शिकेनुसार येणारा हिंदू संस्कृतीमधील लोकप्रिय सण म्हणजेच मकर संक्रांत. पौष महिन्यात सूर्य धनु राशीतून मकर राशीत प्रवेश करतो व हिंदू संस्कृतीप्रमाणे उत्तरायण सुरू होऊन उत्तर गोलार्धात राहणा-या आपण भारतीयांना जास्त प्रकाश व उष्णता मिळण्यास सुरूवात होते. या नंतर दिवस मोठा होतो व रात्र लहान होत असते. म्हणून सर्वांना मकर संक्रमण दिवस हा उत्सवाच्या स्वरूपात स्वागतार्ह वाटतो.संक्रांतीच्या दिवशी केले जाणारे तीर्थ स्नान व दान पुण्ययदायी मानले आहे. या दिवशी प्रयाग, गंगासागर इत्यादी ठिकाणी भक्तांचे प्रचंड मेळे भरतात.
मकरसंक्रांतीची पुराणात अशी कथा सांगितली आहे की संकरासुर राक्षस जनतेचा फार छळ करीत असे यामुळे सर्व लोक हैराण झाले. या राक्षसाचा नि:पात करण्यासाठी परमेश्वराने संक्रांत देवीचा अवतार धारण करून त्या संकरासुराचा वध केला. लोकांचे संकट निवारण होऊन सर्व जनता सुखी झाली.
श्रीक्षेत्र जेजुरी मध्ये जेजुरगडावर आणि श्रीकडेपठार देवता लिंग मंदिरामध्ये पंचक्रोशीतील स्त्रियांची ओवसा करण्यासाठी गर्दी होत असते. हा सण स्त्रियांचा खास आवडीचा या दिवशी महाराष्ट्रात स्त्रिया मातीच्या घटाचे दान देतात व देवाला तीळ व तांदूळ अर्पण करतात. संक्रांतीनिमित्त घरोघरी हळदी कुंकवाचा कार्यक्रम असतो येणा-या प्रत्येक सवाष्णीला सौभाग्य वाण लुटतात. हा सण परस्परांमध्ये स्नेह व प्रेम असावे असा संदेश देत असल्यामुळे सामाजिक दृष्टीने महत्वाचा आहे. तीळ हे थंडीमध्ये शरीराला आरोग्यदायी असताना मतभेद, भांडण, वितुष्ट, द्वेष, मत्सर, अबोला दूर करून मकर संक्रांतीचा सण गोडी, प्रेम वाढवितो. स्नेहाचे नाते निर्माण करतो. या दिवशी तीळगुळ देतांना ''तीळगुळ घ्या, गोड गोड बोला'' असे म्हणण्याची पध्दत आहे. या सणाला काळे वस्त्र परिधान करण्याची रूढी आहे. नवविवाहित दांपत्याला तिळगुळाच्या काटेरी हलव्याचे दागिने घातले जातात.
या दिवशी लहान थोर सर्व मंडळी विविध रंगांचे पतंग उडविण्याचा आनंद लुटतात. गुजरातमध्ये खास पतंग महोत्सव भरविला जातो, यामध्ये  देश विदेशातील उत्साही स्पर्धक सहभागी होतात. संध्याकाळच्या वेळी आकाश विविध रंगांच्या पतंगांनी सुशोभित झालेले असते. हा सण परस्परांमध्ये प्रेम व सद्भाव वृध्दिंगत करीत असतो.

संक्रांतीचा दुसरा दिवस किंक्रात म्हणून साजरा करतात. ज्योतिष शास्त्रानुसार पंचागात हा दिवस करिदिन म्हणून दाखवलेला असतो. हिंदू संस्कृती प्रमाणे वर्षातील अशुभ दिनांमध्ये गणला जाणारा किंक्रांत अर्थात कर, यादिवशी कोणत्याही शुभकार्याचा आरंभ करीत नाहीत तर व्यापारी या दिवशी सौदा करण्याचे टाळतात. या दिवशीही स्त्रिया हळदी कुंकू समारंभा साजरा करतात.
संक्रांतीदेवीने मकर संक्रांतीच्या दुसऱ्या दिवशी किंकरासूर नावाच्या राक्षसाला ठार मारले. आणि त्याच्या जाचातून प्रजेला मुक्त केले. म्हणून हा दिवस किंक्रांत म्हणून पाळला जातो. 
दक्षिण भारतात किंक्रांतीचा दिवस 'मट्टू पोंगल' म्हणून साजरा करतात. या दिवशी गाई-बैलांना स्नान घालून त्यांच्या गळ्यात फुलांच्या माळा घालतात. त्यांच्या शिंगाना बेगड लावून त्यांना सजवतात. गुरांना दुपारी गोडधोड जेवण घालून दिवसभर त्यांना मोकळे सोडतात. संध्याकाळी त्यांची गावातून मिरवणूक काढतात. त्यानंतर नृत्य गायनाचा कार्यक्रमही केला जातो.

शिशु संस्कारांपैकी "बोरन्हाण" हा एक संस्कार आहे तो मकर संक्रांतीपासून ते रथसप्तमी या तिथीपर्यंत कोणत्याही दिवशी लहान बालकांचे 'बोरन्हाण' केले जाते. यावेळी मुलांना हलव्याचे दागिने करतात. काळे झबले शिवतात. चुरमुरे, बत्तासे, बोरे, हलवा, तिळाच्या रेवडया, भुईमुगाच्या शेंगा, उसाचे करवे वगैरे पदार्थ एकत्र करून लहान बाळाला मधे बसवून त्यावर या खाऊच्या पदार्थांचा वर्षाव केला जातो. घरातील व जवळपासची लहानमुलेही या वेळी उपस्थित असतात व खाऊ गोळा करून खातात. याचं कारण म्हणजे त्या त्या ऋतूत येणा-या पिकपाण्याचा उपयोग आपण पूर्वापार करत आलो आहोत. बदलत्या ऋतूमानाशी जुळवून घेत शारीरिक आरोग्य राखायचा, असा व्यापक विचारही त्यामागे दिसून येतो.
बोरन्हणाच्या निमित्ताने बोरं, ऊस, हलवा हे पदार्थ मुलं खातात. नवीन चवींबरोबरच नव्या लोकांशीही त्यांची ओळख होते. ब-याच घरात मूल पाच वर्षाचं होईपर्यंत त्याचं बोरन्हाण केलं जाते. या निमित्ताने लहानमोठ्या सर्वांना एकत्र येण्याची संधी मिळते. आज कामाच्या निमित्ताने बाहेर राहणा-या आपल्या सगळ्यांसाठी ही काळाची गरज बनली आहे.

पृथ्वीवरील एक वर्ष म्हणजे स्वर्गलोकातील एक दिवस. शिव रात्रीच्या एका प्रहरी विश्रांती घेतो. शिवाच्या विश्रांती घेण्याच्या काळाला `महाशिवरात्री' असे म्हणतात.

शिवभक्तांच्या दृष्टीने अत्यंत पवित्र असे एक व्रत. तसे पाहिले तर प्रत्येक महिन्यातील वद्य चतुर्दशीची रात्र ही शिवरात्र मानली जाते; परंतु माघ वद्य चतुर्दशीची रात्र ही महाशिवरात्र म्हणून विख्यात असून त्या रात्री शंकराची पूजा केली असता सर्व प्रकारच्या पापांचा नाश होऊन शिवलोकाची प्राप्ती, शिवाशी तादात्म्य, मोक्ष इ. फळे मिळतात, अशी शिवभक्तांची श्रद्धा असते. चतुर्दशी दोन दिवसांत विभागलेली असेल, तर ज्या मध्यरात्री चतुर्दशी येत असेल, ती शिवरात्र मानली जाते. यावरून शिवरात्रीचा कालनिश्चय करताना दिवसाला महत्व नसून रात्रीला महत्व आहे, हे स्पष्ट होते. पूर्णिमान्त मास मानणाऱ्या लोकांच्या दृष्टीने महाशिवरात्र फाल्गुन महिन्यात येते. शिवरात्रीच्या कालनिश्चयाच्या बाबतीत इतरही बरेच मतभेद आहेत.
नित्यशिवरात्र, पक्षशिवरात्र, मासशिवरात्र, योगशिवरात्र व महाशिवरात्र असे शिवरात्रीचे पाच प्रकार असून त्यांपैकी महाशिवरात्र ही सर्वश्रेष्ठ मानली जाते. दररोजची रात्र ही नित्यशिवरात्र, शुद्ध चतुर्दशीची रात्र ही पक्षशिवरात्र, प्रत्येक महिन्याच्या वद्य चतुर्दशीची रात्र ही मासशिवरात्र आणि योग्याने आपल्या सामर्थ्याने निर्माण केलेली रात्र ही योगशिवरात्र मानली जाते

 

शिवाच्या विश्रांतीच्या काळात शिवतत्त्वाचे कार्य थांबते, म्हणजेच त्या काळात शिव ध्यानावस्थेतून समाधि-अवस्थेत जातो. शिवाची समाधि-अवस्था म्हणजे शिवाने स्वत:साठी साधना करण्याचा काळ. त्या काळात विश्वातील तमोगुण शिवतत्त्व स्वीकारत नाही. त्यामुळे विश्वामध्ये तमोगुणाचे प्रमाण किंवा वाईट शक्तींचा दाब प्रचंड वाढतो. त्याचा परिणाम आपल्यावर होऊ नये म्हणून शिवतत्त्व आकृष्ट करून घेण्यासाठी महाशिवरात्रीचेव्रतकरावे.

महाशिवरात्रीचे व्रत कसे करावे ? याविषयी तपशीलवार विवेचन विविध ग्रंथांतून आढळते. माघ वद्य त्रयोदशीला एक वेळ भोजन करून रहावे, चतुर्दशीच्या दिवशी सकाळी व्रताचा संकल्प करावा आणि नंतर स्नान, शिवपूजा इ. द्वारे व्रत पूर्ण करावे, असे सांगितले जाते. उपवास, पूजा व जागरण ही या व्रताची तीन प्रमुख अंगे आहेत.

शिवरात्रीच्या दिवशी एकभुक्त रहावे. शिवरात्रीला रात्रीच्या चार प्रहरीचार पूजा कराव्या, असे विधान आहे. त्यांना `यामपूजा' असे म्हणतात. प्रत्येकयामपूजेत देवाला अभ्यंगस्नान घालून अनुलेपन करावे. शिवतत्त्व आकृष्ट करणारा बेल, पांढरी फुले व रुद्राक्षांच्या माळा शाळुंका व शिवपिंडीवर वाहाव्यात. धोत्रा व आंबा यांची पत्रीही या पूजेत वाहातात. तांदुळाच्या पिठाचे २६ दिवे करून त्यांनी शिवाला ओवाळावे. पूजेच्या शेवटी १०८ दिवे दान द्यावेत. प्रत्येक पूजेचे मंत्र वेगवेगळे असतात, त्यांनी अर्घ्य द्यावे. शिवस्मरणात जागरण करावे. पहाटे स्नान करून पुन्हा पूजा करावी. गरजूंना वज्येष्ठांना पारण्याला भोजन घालावे. ज्येष्ठांचा आशीर्वाद घेऊनव्रतसमाप्ती करावी.

या काळात उपवास, जागरण वगैरे गोष्टी नकळत घडल्या तरी व्यक्तीचा उद्धार होतो, अशी लोकांची श्रद्धा असून ती सूचित करणा-या अनेक कथाही प्रचलित आहेत. उदा., शिवरात्रीला नकळत उपवास घडल्यामुळे एका मृगाचा व व्याधाचा उद्धार झाला आणि त्यांना आकाशातील मृग व व्याध या नक्षत्रांचे रूप प्राप्त झाले. महाशिवरात्रीला भारतातील काशी, रामेश्वरम्, गोकर्ण, वैजनाथ, शिखर-शिंगणापूर इ. असंख्य शिवक्षेत्रांमधून यात्रा भरतात.

शिवपूजेची वैशिष्ट्ये :

१. शिवपिंडीला थंड पाणी, दूध किंवा पंचामृत यांनी स्नान घालतात.

२. शिवाच्या पूजेत हळद-कुंकू वापरत नाहीत; मात्र भस्म वापरतात.

३. शिवपूजेत पांढऱ्या अक्षता वापरतात.

४. शिवाक्षाला तांदुळ, क्वचित गहू व पांढरी फुले वाहातात.

५. शिवपिंडीला पूर्ण प्रदक्षिणा न घालता अर्धचंद्राकृती प्रदक्षिणा घालतात.

महाशिवरात्रीला शिवाचा नामजप करण्याचे महत्त्व : महाशिवरात्रीला विश्वात वाढणा-या तमोगुणापासून रक्षण होण्याकरता शिवतत्त्व आकृष्ट करण्यासाठी शिवाचा `ॐ नम: शिवाय' हा नामजप जास्तीत जास्त करावा.
मध्यरात्र, वद्यपक्ष, शिशिर ऋतू, चतुर्दशी या महाशिवरात्रीच्या कालिक वैशिष्ट्यांमधून सृष्टीतील संहार व पुनर्निर्मिती यांचे चक्र सूचित होते, असे काही अभ्यासकांना वाटते.

---

होळी

चैत्र वर्षारंभातील फाल्गुन हा वर्षाचा शेवटचा महिना या महिन्यामधील मुख्य सण शिमगा अर्थात हुताशनी पौर्णिमा होय, त्यामुळेच या महिन्याला शिमग्याचा महिना म्हंटले जाते. साधारण पणे फल्गुन शुक्ल पंचमी पासून पौर्णिमेपर्यत हा उत्सव स्थळ कालपरत्वे थोड्या फार फरकाने भारतात सर्वत्र साजरा करण्यात येतो. होळीला महाराष्ट्रात ‘शिमगा’ तर दक्षिणेत ‘कामदहन’ म्हणतात. बंगालमध्ये ‘दौलायात्रा’ म्हणून होळीचा सण होतो. ‘हुताशनी’ असेही होळीला नाव आहे. देवळासमोर किंवा सोयीच्या ठिकाणी फाल्गुन पौर्णिमेच्या सायंकाळी होळी पेटवायची असते. बहुधा गावाच्या ग्रामदेवतेसमोर होळी उभी करतात. आपल्याकडे गावांत प्रमुख नाक्यावर होळीची कुंडे तयार करून रोज रात्री पौर्णिमे पर्यत होळी पेटविणयात येते. पौर्णिमेपर्यत होळी पेटविणयात येते. पौर्णमेला प्रदोष काळी मोठी होळी होते व ती मध्ये पुरणपोळीचा वगैरे नैवेद्य अर्पण करण्यात येतो.

पौराणिक कथा

हिरण्यकश्यपूच्या बहिणीला होलीकेला अग्नि जाळू शकणार नाही असा वर होता. म्हणून हिरण्यकश्यपूने प्रल्हादाला मांडीवर घेऊन होळीवर बस असे सांगितले. कारण प्रल्हाद मरेल व ती जिवंत राहील. पण झाले उलटे होलीका मरण पावली व प्रल्हाद जिवंत राहिला. ही घटना फाल्गुन पौर्णिमेला घडली. म्हणून या दिवशी सर्वत्र होळ्या पेटवून आनंद व्यक्य करतात.
आणखी एका पौराणिक कथेनुसार ढुंढा नावाची राक्षसी होती. ती लहान मुलांना त्रास देत असे. तिला हाकलून देण्याचे सर्व प्रयत्न निष्फळ ठरले. तेव्हा लोकांनी बीभत्स शिव्या दिल्या. तेव्हा ती निघून गेली. आजही समाजात बीभत्स बोलणारी, शिव्या द्याव्यात असे वाटणारी मंडळी आहेत. त्यांना वर्षातून एकदा या गोष्टी करण्याची मुभा धर्मशास्त्राने या दिवसापुरती दिली आहे. जशी घाण पाण्याला वाट करुन द्यावी लागते तसाच हा प्रकार आहे. होळी पेटल्यावर त्या होळीला प्रदक्षिणा करायची आणि पालथ्या हाताने शंखध्वनी करायचा, म्हणजे बोंब मारायची. मनातील दुष्ट प्रवृत्ती शांत होण्याकरता हा विधी आहे.
पुराणांत या संबंधी आणखी एक कथा सांगितली जाते. योगेशवर शंकर आपल्या तपाचरणांत गढून गेले असताना त्यांचे लक्ष पार्वतीकडे वेधावे व त्याच्या मनांत कामविकार निर्माण करावा म्हणून देवांनी कामदेव मदन याची योजना केली होती परंतु आपल्या तपाचरणांत विघ्न निर्माण करणाऱ्या या मदनाला शंकरानी आपला तिसरा डोळा उघडून भस्म करून टाकला, या स्मरणार्थ पौर्णिमेला होळी पेटविली जाते. तिसरा डोळा म्हणजे ज्ञानचक्षू माणसाचा हा ज्ञानचक्षू उघडला की तो विकारवश होत नाही विकारांवर मात करून तो आपले जीवन यशस्वी करतो
उत्तर भारतात फाल्गुन शुक्ल पंचमीपासून अनेक मंडळी लाल व पिवळी वस्त्रे धारण करून गुलाल उधळीत गाणी गात पौर्णिमेपर्यतचे दिवस मोठ्या आनंदाने घालवितात. होलिकादहन विधी मात्र पौर्णिमेस मध्यरात्री करण्याबद्दल सर्वत्र एकवाक्यता आहे. उत्तरे कडील लोक हा उत्सव कृष्णासंबधी आहे असें मानतात. कृष्णाला लहानपणी विषमय दुध पाजून ठार करण्यासाठी आलेल्या व स्वतः कृष्णाकडून शोषण होऊन मारल्या गेलेल्या पूतना मावशीचा हा दहन विधी मानतात.

होळी उत्सव साजरे करण्याची पद्धती

देवळासमोर किंवा सोयीच्या ठिकाणी पौर्णिमेच्या सायंकाळी होळी पेटवावी. दिवसा होळी पेटवू नये. शक्यतो ग्रामदेवतेसमोर होळी उभी करावी. सर्वप्रथम मध्ये एरंड, माड, पोफळी अथवा ऊस लावून बाजूने शेणाच्या गोव-या रचाव्यात. व्रतकर्त्याने स्नान संध्या उरकून संकल्प करावा. नंतर होलिकायै नमः म्हणून होळी पेटवावी. होळीची प्रार्थना करून पाणी धरून प्रदक्षिणा मारावी. होळीमध्ये पुरण पोळीचा नैवेद्य द्यावा, आणि शंख ध्वनी करवा. होळी पूर्ण शांत झाल्यानंतर दूध व तुपाने होळी शांत करावी.
पूर्वी पौर्णिमेनंतर वद्य प्रतिपदेला वसंतोत्सवाचा आरंभ करीत त्यावेळी राजा दरबार भरवी व प्रजाजन त्याच्यावर गुलाल, शेंदूर, चंदन, अबीर वगैरे उधळून राजा विषयी आपले प्रेम व्यक्त करीत हा उत्सव फाल्गुन वद्य पंचमी किंवा रंगपंचमी पर्यत चाले. लोक परस्परांवर गुलाल किंवा रंगीत पाणी फेंकून मोकळेपणाने वागण्याचा आनंद लुटत पुढे अश्या स्वैर वातावरणात अर्वाच्य शब्द किंवा बीभत्स शब्द उच्चारण्याचा अजाण मुलामध्ये अनिष्ठ प्रकार सुरू झाला. सोंगे आणणे, खोडंया काढणे, चो-या करणे, लोकांना निष्कारण सतावणे असे अनिष्ठ प्रकार त्यांत शिरले आहेत. प्रौढ आणि सुबुध्द लोकांनी मुलांना व अज्ञजनांना योग्य जाणीव करून देऊन व योग्य वळण लावून त्यावर नियंत्रण घालणे जरूरीचे आहे. मनाचे दडपण कमी करून मानसिक ताण सैल करून कोडलेल्या भावनांना थोडाफार वाव देऊन काहीशा खेळीमेळीने व उच्चनीच भाव विसरून परस्परांशी मोकळे पणाने वागण्याचा हा सामाजिक सण आहे.
विषुववृत्तावर सूर्य येतो तो २१ मार्च रोजी. याच्या जवळपास होळीचा सण येतो. उष्णता वाढीस लागते. होळी लावल्याने जमीन तापते, जमिनीलगतचा थर तापतो. यावेळी होळी लावल्याने उष्णता वाढते. म्हणजे कमी दाबाचा पट्टा तयार होऊन पाऊस चांगला पडतो. हे यामागील विज्ञान असावे.

 

श्रीक्षेत्र जेजुरी येथील खंडोबा मंदिरातील होळी

संपूर्ण भारतभर होळी साजरी केली जाते तशीच ती श्रीक्षेत्र जेजुरी येथील खंडोबा मंदिरामध्ये साजरी केली जाते. मंदिरामध्ये पेटविल्या जाणा-या होळीसाठी जेजुरीकर ग्रामस्थांकडून सरपण, गोवरी किंवा पैसे स्वरूपामध्ये वर्गणी गोळा केली जाते. यासाठीहोळीच्या दिवशीठरलेले मानकरी, चोपदार मंदिरामध्ये धूपारती झाल्यानंतर गावामध्ये वर्गणी गोळा करण्यासाठी फिरतात. मोरे ढोल वाजवत आणि चोपदार हाळी देत वर्गणीची मागणी करतात तर डीखळे आणि भालेराव ग्रामस्थांकडून वस्तू आणि वर्गणी गोळाकरतात. सर्व जाती धर्माचे ग्रामस्थ श्रद्धेने आपल्या इच्छाशक्ती प्रमाणे देवाच्या होळीसाठी हातभार लावतात. गेले कित्येक पिढ्या हि परंपरा चालू आहे त्यामध्ये कोणताही खंड न पडू देता आजही मानकरी भर उन्हामध्ये गावभर फिरून होळीसाठी वस्तू आणि वर्गणी गोळा करतात. तिन्ही सांजेला गोळा झालेल्या वस्तू आणि रोख रकमेतून साहित्य खरेदी केले जाते आणि गडावर पाहोचाविले जाते. जेजुरगडाच्या कोटा बाहेरील बाजूस होळी रचली जाते. रात्री मंदिरातील पूजा झाल्यानंतर होळी प्रज्वलित केली जाते. मंदिरातील होळी पेटल्याशिवाय गावातील कुठलीही सार्वजनिक अथवा घरगुती होळी पेटत नाही.

---

 

धूलिवंदन अर्थात धूळवड
फाल्गुन महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील पहिल्या दिवशी धूलिवंदन हा सण साजरा केला जातो.होळीच्या दुस-या दिवशी हा सण येत असल्याने रात्री पेटविलेल्या होळीची राख झालेली असते दुध,तुप आणि पाण्याने होळी शांत करून जमा झालेली राख आणि धूळ एकत्रित करून कपाळी लावली जाते व एकमेकांच्या अंगावर हि उडविली जाते यालाच धूळवड खेळणे म्हणतात. आज धूळवड हा शब्द राजकीय पुढा-यांच्या एकमेकांच्या शाब्दिक चिखलफेकीसाठी जास्त वापरला जातो.

या दिवशी सकाळी घरातील बायका पाण्याची तपेली, घागरी, हंडे पाण्याने भरुन होळी पेटवलेल्या जागी ठेवतात. सूर्याच्या उन्हाने हे पाणी तापते. या पाण्याने लहान मुलांना अंघोळ घालतात. असे मानले जाते की या पाण्याने अंघोळ केली असता लहान मुलांना किंवा कोणालाही उन्हाळा बाधत नाही. या दिवसात कै-याही मिळू लागतात. कै-या उकडून त्याचा गर लहान मुलांना अंगाला लावून स्नान घालतात.
उत्तर भारतामध्ये मात्र या दिवशी रंग एकमेकांवर उडविला जातो, महाराष्ट्रात मात्र रंगपंचमी हा सण वेगळा साजरा केला जातो. आजकाल लोकांनी आपापल्या सोयीनुसार परप्रांतीयांच्या प्रभावात होळीच्या दुस-या दिवशी रंगपंचमी साजरी करण्याची प्रथा सुरु केली आहे. त्यात लहान-मोठे, स्त्रिया-पुरुष सरसकट सगळे उत्साहाने रंग खेळतात. धुळवडीला फक्त आणि फक्त राख मातीचा चिखल खेळण्याची आपली परंपरा आहे आणि रंगपंचमी हा वेगळा सण आहे हे तरुण पिढीला समजावून सांगण्याची वेळ आली आहे.

---

फाल्गुन वद्य पंचमीला प्रामुख्याने महाराष्ट्रात साजरा केला जाणारा हिंदूंचा एक उत्सव. या दिवशी एकमेकांच्या अंगावर रंग उडवून लोक आनंदोत्सव साजरा करीत असल्यामुळे या पंचमीला ‘रंगपंचमी’ हे नाव प्राप्त झाले आहे. या प्रसंगी विविध रंगांची चूर्णे पाण्यात मिसळून ते पाणी पिचकाऱ्यांमधून एकमेकांच्या अंगावर उडविले जाते. रंग उडविण्याचा उत्सव महाराष्ट्रात फाल्गुन वद्य पंचमीला साजरा केला जात असला, तरी उत्तर भारत वगैरे ठिकाणी मात्र तो होळीच्या म्हणजेच फाल्गुन पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी साजरा केला जातो.

या उत्सवाच्या निर्मितीमागचे धार्मिक व सांस्कृतिक कारण काहीसे अस्पष्ट आहे. परंतु वसंत ऋतू, मदन, नववर्ष, जीर्ण झालेल्या सृष्टीच्या शक्तीचे नूतनीकरण करण्याचा यातुविधी इत्यादींशी हा उत्सव निगडित असावा. धर्मसिंधु या ग्रंथाच्या मते फाल्गुन वद्य प्रतिपदेला वसंतारंभाचा उत्सव सुरू होतो. द्वितीयेला शेंदूर, गुलाल, चंदन, बुक्का वगैरे उधळून आनंदसोहळा साजरा केला जातो. ‘हा उत्सव सध्या प्राकृत लोक वद्य पंचमीपर्यंत साजरा करतात’, अशी माहितीही या ग्रंथाने दिली आहे. यावरून रंगपंचमी हा वसंतोत्सवाचाच एक भाग आहे, असे दिसते. पुराणकथेनुसार शंकराने फाल्गुन पौर्णिमेला मदनाला जाळले होते. त्यानंतर त्याने अनंगरूपाने त्याला पुन्हा जिवंत केल्याचा आनंद व्यक्त करणे, हा देखील या उत्सवामागचा हेतू असण्याची शक्यता आहे. पौर्णिमान्त मास मानण्याच्या पद्धतीमध्ये होळी पौर्णिमा ही वर्षाची अखेरची तिथी ठरल्यामुळे होळीनंतर नव्या वर्षाला प्रारंभ होतो व त्यानुसार रंगपंचमी हा नववर्षाच्या स्वागताचा उत्सवही असण्याची शक्यता आहे. जीर्ण झालेली सृष्टी होळीमध्ये जळून नष्ट झाली असून आता नव्या सृष्टीचा उदय झाला आहे, असेही या आनंदोत्सवातून सूचित केले जात असावे.

लग्नानंतरच्या पहिल्या वर्षी सासुरवाडीकडून जावयाचे जे बारा सण साजरे होतात, त्यांमध्ये रंगपंचमीचा अंतर्भाव आहे. त्या दिवशी नववधूला केशरी रंग उडविलेली नवी साडी सासरकडून मिळते. मराठ्यांच्या कारकीर्दीत सरदार वगैरे प्रतिष्ठित लोक रंगपंचमी मोठ्या उत्साहाने साजरी करीत असत, असे शाहीर वगैरेंच्या वर्णनावरून दिसते. रंगपंचमीनिमित्त भरलेल्या दरबारात छोट्या जिजाईने पाच वर्षे वयाच्या शहाजी भोसले यांच्या अंगावर गुलाल उधळल्यामुळे त्यांचे पति-पत्नीचे नाते सूचित होऊन पुढे त्यांचा विवाह झाला, अशी वर्णने शाहिरांनी केली आहेत. काही ठिकाणी रंगपंचमीच्या दिवशी ‘बगाड’ घेण्याची पद्धत आहे.
जेजुरगडावर पारंपारिक रंगपंचमी
वसंत ऋतू मध्ये निसर्ग विविधरंगी फुलांच्या माध्यमातून रंगाची उधळण करीत असतो तर दुसरीकडे होळी नंतर उन्हाळ्याची चाहूल लागलेली असते अशा वातावरणात एकरूप होण्यासाठी रंगपंचमीचा सण साजरा करण्याची आपली परंपरा आहे. परंपरा जपताना परिस्थितीचे भान ठेवण्याची आवश्यकता असते, हे भान ठेवून जेजुरीकरांनी विना पाणी, कोरडी रंगपंचमी साजरी करून भाविकांनाही पाण्याची बचत करण्याचा आदर्श घालून दिला.

---